- Haberin cinsiyet çeşitliliği açısından kapsayıcı olması
Medyadaki mevcut tabloda bir gazeteye ya da bir tv programına baktığımızda, egemen olarak erkekleri, ikincil olarak ise kadınları görürüz. En iyi ihtimal ise kadınlarla erkekler arasında eşitliği sağlanmaya çalışılmasıdır. Ama LGBTİ+’lar genellikle unutulur. Haber hazırlarken toplumun sadece cis ve/veya hetero kadın ve/veya erkeklerden oluşmadığını hatırlamamız, haberimizi LGBTİ+ kimlikleri de kapsayıcı bir şekilde yapmamız gerekir.
Medyada görüş alınan uzmanların büyük çoğunluğu erkeklerdir. Aslında birçok konuda çalışan birçok kadın ve LGBTİ+ uzman bulunuyor; haber kaynaklarınızı çeşitlendirmeyi deneyebilirsiniz, görüşlerin de çeşitlendiğini, zenginleştiğini göreceksiniz.
Siyasi gelişmeleri her zaman erkeklerin tartıştığını görürüz. Oysa ki yasal değişikliklerin, yerel yönetim uygulamalarının, siyasi birçok gelişmenin kadınları ve LGBTİ+’ları farklı şekillerde etkilediği bir gerçek. Mikrofonunuzu sesi duyulmayan seçmenlere uzatın, habere farklı açılardan yaklaşın.
Cinsiyet, cinsiyet ilişkileri, cinsellik gibi konulara odaklanan haberlerinizde, içeriği ve/veya görselleri ikili cinsiyet sistemiyle kısıtlamayın.
Haberleri cinsiyet çeşitliliğini kapsayan bir şekilde yazmanın bir yolu da, habere konu olaydaki cinsiyet eşitsizliğini vurgulamaktır. Örneğin bir basın toplantısını takip ettiğinizde, konuşmacıların cinsiyet dağılımından haberde bahsedebilirsiniz:
“16 Nisan’da İstanbul’da düzenlenen Şirket Yönetimlerinde Cinsiyet Eşitliği Konferansı konuşmacıları 14 erkek ve 2 kadından oluştu” / “Dün geceki törende ödüle layık görülen isimlerin tamamı erkeklerden oluştu” / “Adalet Bakanlığı son bir senede kesinleşen yargı kararlarıyla ilgili istatistiklerini açıkladı. Buna göre kadın cinayetlerinin yüzde 43’ünde failler ceza indirimlerinden yararlandı. Açıklamada LGBTİ+’lara yönelik nefret suçlarına ilişkin veri yer almadı.”
- Haberlerin kadın ve LGBTİ+ hakları konusunda bilgilendirici olması
Özellikle hak ihlali haberlerinde, okuyuculara bilgilendirici bir arkaplan sunmak önemlidir. Habere konu olan olayla ilgili yasal haklar, uluslararası sözleşmeler, geçmişte yaşanan benzer olaylar, hukuki süreçler, istatistikler gibi bilgilere haberde yer verilebilir. Vuruş (harf-kelime sayısı) kısıtlaması gibi durumlarda, hyperlink ile başka yazılara yönlendirme yapılabilir.
Haberde sistematik bir ihlalden bahsediliyorsa, bu sistematikliğin delili olarak veri sunulması önemlidir. Toplumsal cinsiyet temelli şiddet verileri, istihdam verileri ve bir çok konuda cinsiyetlendirilmiş verilere çeşitli medya kuruluşları, dernekler ya da TÜİK’ten ulaşabileceğiniz gibi, medya taramaları, TBMM’de soru önergelerine verilen cevaplar ve Bilgi Edinme Başvuruları ile kendi veri setinizi de oluşturabilirsiniz. Veri gazeteciliği ile toplumsal cinsiyet odaklı haberciliği harmanlayabilirsiniz.
Bir trans cinayeti haberi yaptığınızda, kadın cinayetleri istatistiklerini, bunun ne kadarını trans kadınların oluşturduğunu habere ekleyebilir, nefret cinayetlerine dair yasal düzenlemelerden bahsedebilir (ya da Türkiye’de böyle bir düzenleme olmadığından), nefret cinayetleri faillerine haberinizi bu konuda çalışan sivil toplum kuruluşlarının verdiği bilgilerle zenginleştirebilirsiniz.
Mesela şiddet gören, tehdit edilen bir kadınla bir haber yaptığınızda 6284 nolu Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun’un yaptırımlarını hatırlatabilirsiniz. Kadına yönelik şiddet konusunda bağlayıcı niteliğe sahip ilk uluslararası sözleşme olan ve İstanbul Sözleşmesi olarak bilinen Kadına Yönelik Şiddet ve Ev İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye Dair Avrupa Konseyi Sözleşmesi tüm cinsel kimlik ve yönelimlerden kadınlara karşı şiddetin önlenmesini amaçlıyor.
Bunun yanısıra, bu alanda çalışan bir sivil toplum kuruluşunun görüşüne yer vermeniz, haberdeki ihlale maruz kalan bir okuyucuyu ne yapması gerektiği konusunda da bilgilendirecektir.
Unutmayın hem failler hem de hayatta kalanların başvurduğu ilk kaynak internet haberleri. Haberleriniz şiddete teşvik edebilir ya da şiddete maruz kalan bir insanın hayatını kurtarabilir.
Eski sevgilisi tarafından öldürülen üniversite öğrencisi Özge Gündoğan cinayetiyle ilgili bu haber, iyi bir hak odaklı ve toplumsal cinsiyet odaklı habercilik örneği. Gündoğan cinayetinin ardından gerçekleşen bir protestonun fotoğrafının kullanıldığı haberde, “Çözmek için ne gerekiyor” arabaşlığıyla sivil toplum örgütlerinin konuyla ilgili çözüm önerileri okuyucuya aktarılıyor; “8 Mart bilançosu: Erkekler her sene en az 200 kadın öldürüyor” arabaşlığıyla kadın cinayetlerine dair verilere yer veriliyor ve “İki kadın katilinden biri ‘haklı’ çıkarıldı” arabaşlığında ise kadın cinayeti davalarında faillere verilen cezalarla ilgili istatistikler verilerek cezasızlığa dikkat çekiliyor.
(Haber: Radikal gazetesi, Elif İnce)
- Hak ihlalleri ile hak kazanımlarının takip edilmesi ve görünür kılınması; fikri takibin önemi
Toplumsal cinsiyet temelli hak ihlallerinin haberleştirilmesi kadar, kazanımların haberleştirilmesi de önemlidir. Kazanım haberleri ve başarı hikayeleri, ihlale maruz kalan toplumsal gruplar için motive edici olduğu gibi, kamusal dönüşümler için de yol gösterici niteliktedir. Kadın ve LGBTİ+’ların medyada sadece hak ihlalleri ve mağduriyetlerle gündeme gelmesi, kadın ve LGBTİ+ okuyucuları öğrenilmiş bir çaresizliğe itebilir; hem faillerin hem de ihlale maruz bırakılanların adalete değil, cezasızlığa olan inancını pekiştirir.
Birçok ihlalin öznesi olan kadın ve LGBTİ+ların sadece “ezilen”, “çaresiz”, “pasif” bir grup olarak gündeme gelmemesi için ihlaller karşısındaki mücadelenin ve hak kazanımlarının, başarı hikayelerinin de görünür kılınması önemlidir.
İhlallere ilişkin haberlerde, (varsa) olayla ilgili yapılan şikayetlere, suç duyurularına, eylemlere, basın açıklamalarına, işletilen yasal sürece değinebilir; (gerekirse) yasalara ve sözleşmelere göre işletilmesi gereken yasal süreç, haklara ve söz konusu suçla ilgili cezalar konusunda bilgi verebilirsiniz.
Haberin fikri takibinin yapılması, hak odaklı haberciliğin en önemli ayaklarından biridir. Muhabirin, habere konu olayla ilgili aktörlerin (haber özneleri, sivil toplum, kamu yetkilileri, kolluk kuvvetleri vs) yükümlülüklerini nasıl yerine getirdiğini, soruşturma ve yargı sürecinin nasıl ilerlediği ve sonuçlandığını, bu sürecin olayın öznelerini nasıl etkilediğini araştırması gerekir. İlk haberin yayınlanmasının ardından haber değeri taşıyan başka gelişmelerin meydana gelmesi olası bir durum.
* Ankara’da Türkiye vatandaşı olmayan bir kadına tecavüz eden, darp eden ve eşyalarını gasp eden otobüs şoförü R.P.’ye verilen 34 yıl 8 ay hapis cezası onandı. R.P. olaydan bir hafta sonra gözaltına alınıp serbest bırakılmış, ilk duruşmanın ardından tutuklu yargılanmaya başlamıştı. Avukatları 2. Ağır Ceza Mahkemesi’nin kararı temyiz etmişti. Dosyayı inceleyen Yargıtay 14. Ceza Dairesi, bir kadının istediği saatte sokağa çıkma hakkı olduğunu ve bunun devletin güvencesinde bulunduğunu vurgulayarak, kararı onadı.
(Yukarıdaki örnekler kurgudur.)
- Hak haberleri yaparken yeni hak ihlallerine neden olmamaya özen gösterilmesi, haber kaynağının korunması
Hak ihlalleriyle ilgili haberlerde, muhabir ve editörün işbirliği içinde çalışması, en azından hassas noktalarla ilgili muhabirin editörünü bilgilendirmesi gerekir. Devam eden şiddet olaylarında, haberde ismi geçen kişiler risk altında olabilir. Bu nedenle, haberin yayınlanmasının ardından ortaya çıkacak sonuçları göz önünde bulundurularak, haberde geçen kişilerin gizliliğini, özel hayatını ifşa edecek detaylara yer vermemek tercih edilebilir.
Hak ihlaline maruz kalmış birinin ismi, yaşadığı şehir, yaşı gizlenebilir veya değiştirilebilir. Böyle bir durumda, güvenlik sebebiyle ismin gizlendiği/değiştirildiği editoryal bir notla okuyucuya bildirilir.
Hak odaklı habercilik yaparken yeni hak ihlaline nasıl sebep olunduğuna bir örnek, İzmir’den bir yerel gazeteden:
Sığınağın çatısına baz istasyonu kurulmasını eleştiren haberde, sığınakların doğası gereği adresi gizli kalması gereken mekanın adresi ve fotoğrafı paylaşılarak, yeni bir ihlal yaratılıyor. Bu haber, sığınağın adresi gizli tutularak da yapılabilirdi.
- Haberdeki kişilerin cinsiyet kimliğinin belirtilmesi ya da belirtilmemesi
Haberin konusuyla ilgisi olmadığı halde, haberde geçen kişilerin cinsiyet, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliklerinin belirtilmesi ayrımcılıktır .
Bununla birlikte toplumsal cinsiyet temelli ayrımcılığa dikkat çeken ya da başarı hikayelerini konu alan, özneleri kadın ve LGBTİ+’lar olan haberler yapmak da önemlidir.
Örneğin bir trafik kazası haberinde sürücünün kadın olduğunu belirtmek, kadın sürücülerle ilgili klişeleri ve önyargıları harekete geçirir. Buna karşın, Meclis’te kadın oranının yüzde 17 olduğu bir ortamda, “kadın adaylar”, “LGBTİ+ adaylar”, “kadın milletvekili”, “kadın siyasetçiler” gibi ifadeler kullanmak güçlendirici ve teşvik edicidir.
- Haberde geçen kişileri tanımlarken, onların tercihlerine saygı gösterilmesi
Haberdeki kişileri tanımlarken, kişinin kendisini tanımladığı cinsiyet ve ismi kullanmak gerekir.
“Ayşe’ takma isimli transeksüel Ahmet K.” gibi ifadeler, doğrudan o kişinin, bu örnekte Ayşe’nin, varoluşunu reddeder. Kimlikte atanan isim ve cinsiyet, kişinin olanı olmadan kullanılması ya da kişiye cinsiyet atanması yanlıştır.
Kaos GL’nin Hak Haberciliği İçin Kılavuz’da belirttiği gibi, “kişinin dış görünüşünden eşcinsel mi, trans mı olduğu ayrımına varmak mümkün değil”. Bu nedenle tahmini, genel geçer ya da hatalı tanımlar kullanmak yerine, kişinin kendisine danışabilirsiniz. Bunun mümkün olmadığı durumlarda, kişinin sosyal çevresine ya da konuyu takip eden sivil toplum çalışanlarına danışabilirsiniz.
Cinsel Şiddetle Mücadele Derneği de, hayatta kalanların dil tercihine uyulması gerektiğini, kendilerini tanımlamadıkları veya içinde görmedikleri bir gruba, kitleye veya kimliğe referans verilmemesi ve bunlarla ilgili ima içeren tanımların kullanılmaması gerektiğini belirtiyor.
Yukarıdaki haberde, Angelina Jolie ve Brad Pitt’in çocuğu John’dan çiftin “büyük kızı Shiloh” olarak bahsediliyor. Oysaki bu haberin yayınlanmasından üç sene önce, Shiloh’nun kendini bir oğlan çocuğu olarak tanımladığı ve artık John ismini kullandığı açıklanmış, ebeveynleri de bu karar saygı duyduklarını gazetecilerle paylaşmıştı. Bu haberde ise haber öznesinin cinsiyet kimliği görmezden gelindiği gibi, kendini tanımlamadığı cinsiyetin ona dayatılması ve bu ısrar üzerinden bir haber oluşturulması söz konusu.
- Haber görselleri
Herhangi bir günlük gazeteyi rastgele seçip gazetedeki görselleri incelesek muhtemelen ortaya çıkacak ana kategoriler “çeşitli konularda görüş veren erkekler”, “kadınların erotik pozları”, “şiddet görmüş kadınlar” ve “heteroseksüel çiftler” fotoğrafları olur. Kadınları ve LGBTİ+’ları tektipleştiren, ötekileştiren, dışlayan, metalaştıran bu tablonun karşısında, haber görsellerini seçerken eşit temsile özen göstermek ve cinsiyet çeşitliliği açısından kapsayıcı olmak, kadın ve LGBTİ+’ların görünür olduğu ve toplumun eşit bireyleri olarak yansıtıldığı fotoğraflara yer vermek önemlidir.
Şiddetle ilgili haberlerde şiddet görüntülerine yer verilmesi, bazı kişiler için travmatize edici ya da incitici, bazı kişiler için ise özendirici, yol gösterici olabilir.
Şiddete maruz bırakılan bir kişinin yaralı görüntüsünün ya da şiddet anının görüntüsünün gerçekten gerekli olmadığı (yani görüntünün kendisinin haber olmadığı) durumlarda yayınlanmaması gerekir.
Kanlar içinde yatan ya da yüzü morarmış kadınların fotoğraflarının, kocası/sevgilisi tarafından darp edilen bir kadının ya da tanımadığı bir grup erkek tarafından darp edilen LGBTİ+’ların videolarının, okuyucular arasında bulunan binlerce hayatta kalan açısından travmatize edici olduğunu unutmayın. Bunlar yerine güçlendirici ya da soruna dikkat çeken fotoğraflar kullanmaya çalışın.
Kadına şiddet haberlerinde kullanılan temsili fotoğraflarda bile kadınlara yönelik şiddetin yeniden üretildiğini ve estetize edildiğini görüyoruz.Aşağıdaki örnek ise bir görselin şiddet olmaksızın, ne kadar güçlü ve çarpıcı olabiliceğine dair bir örnek. 2011’de UNRIC ve UN Women yarışmasında Jüri Ödülü’nü kazanan Trine Sejthen’ın “Şiddet her zaman görünür değildir” başlıklı çalışması:
* “ŞİDDET HER ZAMAN GÖRÜNÜR DEĞİLDİR
“3 kaburgası kırık, iki dişi eksik, bacağında 5 sigara yanığı var… HER ZAMAN ANLAYAMAYABİLİRSİNİZ…”