Sağlık haberlerinin güvenilir kaynak ve kanıtlara dayalı olması gerektiği kuşkusuz. Peki, bir kanıtın diğerinden daha güvenilir olduğunu nasıl bilebiliriz? Bunu saptamak amacıyla daha etkin ve kolay bir şekilde araştırma yapmak için kullanabileceğiniz bazı dijital araç yöntemlerden bahsedeceğiz.
İlk olarak, sağlık alanında araştırma yaparken kullanabileceğiniz ipuçlarından bahsedelim. Arama motorlarında çeşitli kodlar kullanarak özelleştirilmiş aramalar yapmak mümkün. Bu özelliği, internette sağlıkla ilgili spesifik bir bilgi ya da genel bir kaynak ararken kullanmakta fayda var. Bu sayede arama skalasını daraltarak daha etkin sonuçlar bulmak kolaylaşıyor. Başlamadan önce söyleyelim, Google aramalarda kelimeler arasındaki boşluğu VE (AND) operatörü ile dolduruyor. Yani aslında siz –Koronavirüs ABD uçuşları- şeklinde arama yaptığınızda içinde koronavirüs, ABD ve uçuşları olan tüm içerikleri göreceksiniz. Ara motorlarını daha etkin kullanmak için sonuçların tercihlerinize uygun şekilde daraltılmasını sağlayan birtakım özelliklerden yararlanabilirsiniz:
- Çift tırnak “” operatörü ile aratılan kelime grubuyla tam olarak eşleşen sonuçlar elde etmeye yardımcı olur (örn. “Spor sağlık için önemlidir”).
- Arama yapılan kelimelerin yanına site: filtresi ekleyerek sadece bir alan adına ait sayfaların görüntülenmesi sağlanabilir (örn. kızamık aşısı site:https://www.cdc.gov/).
- Özellikle bir kavram ile ilgili arama yaparken, bu kavram hakkında bir tanıma ihtiyaç duyulması halinde define: ön ekini kullanabilirsiniz. Bu sayede terim ile ilgili tanım elde edebilir ya da o tanıma ulaşabileceğiniz sayfalar listelenir (örn. define:interferon).
- Arama sonuçlarında sadece belirtilen dosya uzantılarına sahip belgelere ulaşmak için filetype: ifadesi mevcut (örn. filetype:pdf).
- Bazı konularda arama yaparken sayfaları daha kolay ayrıştırabilmek için istenmeyen kelimeleri içeren sayfaların sonuçlara dahil edilmemesi kesme (-) işareti operatörü ile sağlanabilir (örn. kanser-kolon).
- Aramada belli bir nicel sayı ya da yıl aralığı belirtmek için iki sayı arasına iki nokta (..) koymak gerekiyor. (örn. “1920..1940 yılında”).
- Aramada yerine herhangi bir kelimenin gelebileceği joker kelime bırakmak için yıldız * karakteri kullanılabilir. Hatırlanamayan ya da birden fazla seçeneği aynı aramada buluşturmak için joker karakterinden yararlanılabilir (örnek kullanım: “dünyanın en * hastalığı”).
- intitle operatörü, aramanın doğrudan site başlığında yapılmasını sağlar. Bu şekilde aramaları iyice daraltır ve sadece konu ile ilgili başlığa sahip sitelerde arama sonucu görülür (örn. intitle:coronavirus).
- inurl operatörü de intitle ile benzer şekilde sadece URL içinde arama yapmayı sağlar (örn. inurl:health).
Arama filtreleri, sağlık habercileri için etkili araştırmalar bulma konusunda bir hayli faydalı olabilir. Bunun yanında, doğrudan güvenilir kaynakların portallarında araştırma yapmak da bir seçenek. Sağlık alanında içerik hazırlarken güvenilir kaynak olarak yararlanabileceğiniz bazı internet siteleri ise şunlar:
- Sağlık alanında çeşitli dergilerde yayınlanan makalelere ABD Ulusal Tıp Kütüphanesi’nin klinik deneyler üzerine makalelere yer veren çevrimiçi veritabanından ve biyomedikal kaynaklar arşivinin erişime sunulduğu Pubmed adlı portalından, Science Direct, Google Akademik gibi internet sitelerinden ulaşabilir, inceleme yapabilirsiniz.
- learnaboutcovid.org ve Covid-19 Research Explorer COVID-19 gibi internet sitelerinde ise doğrudan yeni koronavirüs ile ilgili sorular, uluslararası alanda tanınan sağlık kuruluşları, halk sağlığı araştırmacıları ve bulaşıcı hastalık uzmanları tarafından sağlanan bilgiler ile yanıtlanıyor. Verilen tüm yanıtlarda kaynakların açık şekilde sunulması, ayrıca terminolojik bilgi de bulunması sağlık habercileri için oldukça faydalı.
- Dünya Sağlık Örgütü, ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezi, Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi gibi güvenilir ve sorgulanabilir kurumların internet sitelerinden çeşitli hastalıklar hakkında kamuya açık ve özel olarak desteklenen klinik çalışmalar hakkında bilgilere erişim sağlayabilirsiniz. Ayrıca doğrudan bir konu ile ilgili arama yaparak ilgili çalışmalar incelenebiliyor.
Kanıt piramidi
Sağlık içeriklerinin bilimsel verilere ve kanıtlara dayanması önemli olduğunu tekrarlayalım. Peki, her bilimsel kanıt aynı değere mi sahip? Bilimsel kanıtların elbette bir öncelik sırası bulunuyor, çünkü her bilimsel çalışma aynı kapsamda ve kanıt güvenilirliği iddiasında değil. Sağlık içeriklerinde kanıt olarak kullanılacak makalenin güvenilirliği, öncelikle sunulan kanıtların niteliğine ve araştırmanın metoduna bağlı. Kanıtlar arasında nitelik farklılığı, kanıt hiyerarşisi diye de ifade ediliyor. Kapsamlı bir araştırma, yapılan çalışmadan çıkan sonuçlar daha kesin, dolayısıyla da güvenilir hale getiriyor. Bir başka deyişle kanıt piramidi, hangi çalışmanın sunduğu sonuçlardaki hata payının diğerlerine nazaran daha az olduğunu bize gösteriyor. Birden fazla araştırma söz konusu olduğunda bulguları kanıt piramidini dikkate alarak süzgeçten geçirmek, hangi araştırmaya öncelik vermek gerektiğine ve daha açıklayıcı verilerin hangileri olduğuna dair bize önemli ipuçları sunuyor.
Bu şeklin piramit olmasındaki sebep, tabandan tepeye doğru ilerledikçe güvenilirlik artarken bu denli kesin bulgular içeren çalışma sayısının da daha az olması. Vaka raporları daha çok sayıda yapılırken, meta analizler ve sistematik derlemelerin sayısı görece daha az. Yani aslında tepede yer alan araştırma nitelikleri, tabandaki birçok çalışmanın sistemli bir biçimde değerlendirilmesi ile mümkün oluyor gibi düşünülebilir.
Ankara Üniversitesi’nin açık ders materyalleri arasında yer bulan kanıtmı piramidi aşağıdaki gibi.
Şimdi piramitte gördüğünüz araştırma yöntemlerini tek tek inceleyelim:
– Meta analiz: Kanıt piramidinin en tepesinde “meta analiz” yer alıyor. Bilimsel açıdan bakıldığında meta analize dayalı bulgular en güvenilir ve kesin kanıt niteliğinde. Meta analiz, aynı konudaki farklı yer ve zamanlarda yapılan araştırma sonuçlarının, istatistiksel yöntemlerle birleştirilmesi ile elde ediliyor. Dolayısıyla, birden fazla araştırma sonucunun kesisişimi ile ortaya konduğu için en meta analize dayalı bulgular en güçlü kanıt olarak kabul ediliyor. İncelenen çalışmaların sonuçlarının birbiriyle uyumlu olması da doğal bir sonuç. Meta analizin ortaya çıkış nedenini de aynı konu hakkında karmaşık ve çelişkili görünen bulgulardan, analize dayalı anlamlı ve tutarlı sonuçlar çıkarmak.
– Sistematik derleme: Herhangi bir konuda yapılan orijinal araştırmaların belirli kriterlerle, sistematik bir şekilde ele alındığı bilimsel inceleme. Bu sayede, araştırmacıların taraflı bakış açılarından doğabilecek sübjektif yorumlar en aza indiriliyor. Bu yüzden de kanıt piramidinin tepesinde yer alıyor. Sistematik incelemenin yararı, konu ile ilgili ulaşılabilen tüm araştırmaların tek bir raporda birleştirilmesi, yani birçok bilginin toplu olarak derlendip süzgeçten geçirildiği hale erişilebilmesi.
– Rastgele kontrollü deney ve çalışma: Bir ilaç ya da tedavinin etkisini değerlendirmek üzere deneklerin çalışmadaki gruplara rastgele dağıtıldığı kontrollü çalışma tipi. Bu çalışmalarda gruplar kontrol ve deney grubu olarak ikiye ayrılıyor. Bu sayede tedavinin etkisi, dış etkenlerden bağımsız olarak izlenebiliyor. İki gruptan elde edilen sonuçlar karşılaştırılarak, tedavinin yararı değerlendiriliyor. İdeal olarak koruyucu, tedavi edici veya tanılayıcı kanıtlar iyi planlamayla rastgele seçilmiş deney gruplarından oluşan kontrollü çalışmalardan sağlanıyor. Bu nedenle, bu yönteme tabi çalışmalar kanıt değeri yüksek ve kıymetli. Şu anda Covid-19 aşı ve ilaç çalışmaları da bu şekilde ilerliyor.
– Kohort tipi çalışmalar: Herhangi bir etkenle karşılaşan ve karşılaşmayanların, belli bir sürede belli bir hastalığa yakalanma olasılığı hesaplanıyor. İncelenen hastalık yönünden sağlıklı olan bireyler, belli bir zaman dilimi boyunca izlenerek hastalığın ortaya çıkma olasılığı hesaplanıyor. Geriye dönük kohort çalışmalarında ise geçmişe ait güvenilir kayıtlardan yararlanılarak sağlıklı olduğu bilinen bireylerde hastalığın ortaya çıkma olasılığı saptanıyor. Hastalığa maruz kalma yopunluğunu değerlendirmek ve sonucu gözlemlemek için uzun süre beklemek gerekebiliyor. Örneğin, sigara tüketimi ve akciğer kanseri arasındaki ilişki, yıllarca süren kohort çalışmalar ile ortaya çıkarıldı.
– Vaka kontrol araştırması: Bu araştırmalarda iki grup yer alıyor. Vaka grubu, nedensellik ilişkisi araştırılan bir hastalığı olan bireylerden oluşuyor. Kontrol grubunda ise bu hastalığa sahip olmayan kişiler yer alıyor. Vakalar genel olarak hastaneye tedavi amaçlı başvuran kişiler aracılığıyla seçiliyor. Fakat araştırmada seçilen hastanenin özelliği, vakaların toplumu temsil etmesini engelleyebiliyor. Ölüm oranı yüksek hastalıklardaki bir diğer sorunsa, vaka grubunda sadece hastaneye sağ olarak ulaşabilmiş veya müdahale sonrası yaşayan hastalarla çalışabilmesi. Yani vaka kontrol araştırmalarının sonuçları genellenemiyor; sadece o çalışma grubuna has kalıyor.
– Kesitsel araştırmalar: Risk altındaki bir topluluğun tamamı ya da buradan seçilen bir örnek grup üzerinde yapılan incelemede bir sağlık sorununun ya da hastalığının meydana gelme sıklığını; başka bir deyişle prevalansını belirlemek amacını taşıyor.
– Hayvan deneyleri, in vitro çalışmalar ve vaka raporları ise delillerin yeterliliği ve gücü bakımından alt sıralarda yer alıyor. Çalışmaları veya kanıtları bu yollarla edinilmiş bilgiler daha az dikkate değer görülebiliyor. Bu, araştırmaların güvenilir olmadığı anlamına gelmese de, sağlık haberlerinde kanıt piramidinin alt kısmından bir araştırmayı kaynak olarak seçtiğinizde ikinci bir delil daha eklemekte fayda var.
Bir gazeteci olarak kuşkusuz bütün araştırma yöntemlerini ezbere bilmek gerekmiyor. Ancak haberde yer vereceğiniz bir bulgunun güvenilir olup olmadığına karar vermek için dayanak gösterilen araştırma metotlarına aşina olmalısınız. Aksi takdirde, haberde sunulan bilgilerin değerini gereğinden fazla büyütebilir ya da aksine, önemini gözden kaçırabilirsiniz.
Örneklem büyüklüğü
Araştırmanın metodunun yanı sıra, örneklem boyutu da araştırmanın kapsamını belirleyen önemli bir unsur. Çünkü örnekleme dahil edilen kişilerin sayısı, çalışmadan çıkacak sonucun ne kadar belirleyici olduğunu etkiliyor. Örneklem büyüklüğü, istatistiksel bir analiz yapmak için alınan gözlemlerin sayısını temsil ediyor. Daha az sayıda katılımcıyla çalışılması, toplumdaki tüm gruplar analiz edilemeyeceğinden hata payını artırıyor. Örneğin Covid-19 aşı çalışmalarında tam da bu nedenle, aşılanacak hedef grubun iyi analiz edilmesi için farklı ülkelerden çok sayıda katılımcıya yer veriliyor. Bu yüzden sağlık haberlerinde kaynak olarak değerlendirilecek çalışmanın örneklem büyüklüğüne mutlaka dikkat etmek gerekiyor. Bahsi geçen çalışma nüfusun belli bir bölümünü kapsıyorsa, bu durumu haberde açıklayabilir, araştırmanın kapsamı ve sınırlarına ilişkin doğru sağlık bilgisini vurgulayabilirsiniz.
Bununla beraber, her araştırma beraberinde nedenselliği ortaya koymayabilir. Özellikle bu tür durumlarda haberinizi hazırlarken konuyla ilgili yetkin bir kişinin görüşlerine başvurmak destekleyici olacaktır. Her araştırmanın sonucu da tüm topluma genellenemez ya da genel geçer bir hal olarak ifade edilemez. Bulguların genellenebilmesi için yapılan araştırmada sınırları iyi tanımlanmış bir evren olması ve araştırma örnekleminin bu evreni iyi temsil etmesi gerekir.
Hakem onayı
Göz önünde bulundurulması gereken bir diğer husus ise makalenin hakem onayından geçip geçmediği. Makalenin hakem onayı almamış olması, makalenin tamamen yanlış ya da güvenilmez olduğu anlamına gelmiyor. Ancak bu makalelere dikkatle yaklaşmak gerek, çünkü hakem onayı alana kadar bazı değişikliklere maruz kalması mümkün. Makalenin hakem onayı alıp almadığı, hemen girişte bulunan bilgi paketi bölümünden kontrol edilebilir.
Mutlaka orijinal makaleyi inceleyin
Sağlık haberciliğinde araştırma sonuçlarını değerlendirilmesi benimsenmesi gereken önemli çalışma yöntemlerinden biri de makalenin orijinalini incelemek. Bir sağlık habercisi olarak her zaman sosyal medyada, ajanslarda ve haber sitelerinde yeni bir araştırmanın sonuçlarının haberleştirildiğini görebilirsiniz. Bu durumda karşılaştığınız haberdeki içeriği sorgulamaksızın kabul etmek yerine, orijinal makaleyi bularak incelemek gerekiyor. Bahsi geçen araştırma gerçekten haberde belirtilen unsurları mı konu ediyor? Nasıl bir sonuca varmak doğru olur? Bu gibi sorulardan hareketle bir çalışma pratiği oluşturulursa doğru, sade, güvenilir ve teyit edilmiş sağlık bilgilerine yer verilen haberler yaygınlaşacaktır. Dolayısıyla, kamu sağlığına dair yanlış bilgi yayılımıyla mücadele etmek de kolaylaşacaktır.
Burada öğrendiklerimizi, bir örnek üzerinde görelim:
Independent Türkçe’de yayınlanan “Yeni araştırmaya göre veganların kemiklerinin kırılma riski yüzde 43 daha fazla” başlıklı haberi ele alalım. Bu haberdeki araştırmanın metodunu, örneklem büyüklüğü ve diğer detaylarını teyit etmek için dayandırıldığı araştırmada yer verilen yöntemler bölümünü incelemek gerekiyor.
Bu bölümde araştırmaya, 1993 ile 2001 yılları arasında Birleşik Krallık’tan yaklaşık 65 bin erkek ve kadının dahil edildiğini görüyoruz. Çalışmanın bir etik kuruldan onay aldığı belirtilmiş. Ayrıca, araştırmanın kohort tipinde bir çalışma olduğu bilgisi mevcut. Kohort çalışmaların amacının belirli bir sürede belirli bir hastalığa yakalanma olasılığının hesaplanması olduğunu hatırlayalım. Ayrıca, kanıt piramidinde de üst sıralarda yer alıyor. Dolayısıyla söz konusu haberde paylaşılan bulguların delil açısından güçlü bir araştırmada elde edildiğini söylemek mümkün.