İnternette dolaşan bir görselin gösterdiği iddia edilen şeyi teyit etmenin tek bir yolu yok. Bu eğitimin ilerleyen kısımlarında görüleceği gibi farklı araçları kullanmak size yardımcı olabilir. Ancak her zaman kesin sonuç vermez. Bir fotoğraf, görsel ya da imajın gerçekliğini tespit etmeye ipuçlarını takip ederek başlamalısınız.
Görüntülediğiniz fotoğraf, görsel ya da imajın ilk bakışta dikkat çekmeyen detaylarına odaklanın. Herkesin baktığı yerden farklı yerlere bakarak, orijinalliği tespit etmenize yardımcı olacak nüansları bulun. Tek bir ipucu tüm bulmacayı çözmenizi sağlayabileceği gibi sizi farklı ipuçlarına da taşıyabilir. En iyi teyit birden fazla ipucuyla aynı sonuca ulaşabilmektir.
Her fotoğraf farklı bir ipucu taşıyabilir. Ancak çoğu fotoğrafta bulunan birkaç ipucu türünün üstünden geçmekte fayda var.
a. Tabelalar
Şüpheli bir fotoğrafta tespit edeceğiniz tabelalar orijinalliği saptamakta çok işe yarayabilir. Bunlar işyerlerinin isimleri ve telefonlarını gösteren tabelalar olabileceği gibi belediye logolarını taşıyan yön göstergeleri, toplu taşıma araçlarının duraklarını gösteren levhalar veya sokak isimlerini gösteren plakalar da olabilir.
Tabelalar sayesinde fotoğrafın çekildiği iddia edilen lokasyona dair bilgi edinebilirsiniz. Örneğin tabelada gözüken bir telefon numarasının alan kodu size fotoğrafın çekildiği şehir hakkında güçlü bir ipucu sağlayabilir. Fotoğrafın lokasyonunu bildiğiniz durumlarda, tabelasını gördüğünüz bir işyerinin birkaç yıl önce kapanmış olduğunu öğrenmeniz, fotoğrafın yeni olmadığına dair kuvvetli bir ipucu verir.
Yukarıdaki fotoğraf, “İbn Haldun” olarak yazılması gereken üniversite adının yanlış bir şekilde “İbne Haldun” olarak yazıldığı iddiasıyla paylaşılıyordu. Fotoğrafın montajlanmış olduğundan şüphe etmekle birlikte lokasyonuna dair bilgi edinmek ve bu pankartı görenlere ulaşmak zorundaydık.
Üst geçidin etrafındaki dükkan isimleri ve telefon numaralarını görüyor musunuz? İşte oradaki bilgiler fotoğrafın Avcılar’da çekildiğini tespit etmemizi sağladı. Ardından Avcılar bölgesinden Instagram ve Foursquare gibi sosyal medya platformlarına yüklenen fotoğraflara bakarak, orijinal fotoğrafı bulmak için harekete geçtik. Sonuç başta kuşkulandığımız gibiydi, “E” harfi fotoğrafa sonradan eklenmişti.
b. Giyim tarzı
İddia edildiği şeyi göstermediğinden şüphe ettiğiniz bir fotoğrafta gözüken kişilerin kılık kıyafetlerini eleştirel gözle inceleyin. İnsanlar fotoğrafın çekildiği iddia edilen yerde böyle giyiniyor olabilir mi? Giydikleri şeyler yerel kıyafetlerle uyumlu mu? İddia edilen lokasyonda iddia edilen tarihte kısa kollu gömlekle gezmek mümkün mü? Ya da bu havada mont giyiyor olmaları anormal mi?
Yanlış bilginin seyahat etmek için pasaporta ihtiyacı yoktur. Hatta pek çok sahte haberin daha önce başka ülkelerde de paylaşıldığına tanık olursanız şaşırmayın. Durum ne kadar kötü gözükse de, internetin yanlış bilgiye tanıdığı bu olanak aynı zamanda teyitçiler için bir avantaj. Hangi ülkede, bölgede ya da kasabada insanların nasıl giyindiğine ilişkin bilgiye ulaşmak için lokasyonun kültürüne kolayca erişebilirsiniz. Instagram’da birkaç selfieye bakmak bile yeterli olabilir.
Sıradışı bir örnek 2017’nin Temmuz ayında karşımıza çıktı. Yukarıdaki videoda gözüken kişilerin, bir okulun spor salonunda “cihat eğitimi” alan öğrencileri gösterdiği iddia edilmişti. Üstelik eğitim siyah çarşaflar giyilerek, kılıçla yapılıyordu! Bir kapının ardından yapılan gizli çekim, olayı daha da ilginçleştiriyor, iddianın gerçek olduğuna dair ön kabulleri güçlendiriyordu.
Ancak dikkatli bir göz kılıç talimi yapan kişilerin kıyafetlerinin Kendo kıyafeti olduğundan şüphelenebilir. Nitekim video aslında İsmail Tarman Ortaokulu’nun spor salonunu kullanan Soshinkai Kendo Kulübü’nün Kendo eğitimini gösteriyordu.
c. Coğrafi özellikler
Dijital bilgilerin doğruluğunu araştıran teyitçiliğin en önemli profesyonelleşme alanlarından biri lokasyon tespiti yapabilmektir. Çok az veriyle fotoğraf ya da videonun nerede kaydedildiğini bulan teyitçilerin en önemli ipucu kaynağı ise görüntülerdeki coğrafi şekiller.
Şüpheli bir fotoğrafın lokasyonunu tespit ederken etraftaki coğrafya özelliklerini dikkatle inceleyin. Görüntülerde dağ, ırmak, belirgin bir kaya tipi ya da bölgeyi diğer yerlerden ayrıştırmanızı kolaylaştıracak coğrafi şekiller bulunuyor mu?
Umman’ın Wakan köyünde Ramazan ayında 3,5 saat oruç tutulduğu iddiası, Türkiye’deki haber siteleri tarafından yayınlanınca, Wakan’ın coğrafi özelliklerini incelemeye başladık. İncelememiz dağların arasında yer alan bu köyün etrafındaki yükseltiler nedeniyle günün büyük kısmında gölgede kaldığını gösteriyordu. Yine de Güneş’in doğuş ve batış saatlerini hesaplamamızı sağlayan siteler aracılığıyla oruç süresinin 3,5 saat olamayacağını ortaya koymuştuk.
Arakan müslümanlarının uğradığı sistematik şiddet 2017’nin Ağustos ayında tekrar uluslararası gündeme taşınmış, Türkiye’deki internet kullanıcıları da olayların ne kadar vahim olduğunu gösterebilmek için pek çok şüpheli fotoğrafı dolaşıma sokmuştu.
Yukarıda görülen fotoğraf, Arakan müslümanlarının kaçışı sırasında çekildiği iddiasıyla paylaşılıyordu. Ancak nehir olduğunu varsaydığımız suyun rengi, akışı ve çevresindeki ağaçlar, daha önce çekilmiş başka fotoğraflarla karşılaştırıldığında iddia edildiği gibi fotoğrafın Arakan’dan olduğu bilgisini desteklemiyordu.
Fransa’daki yayın yapan teyit ekibi Observers ile birlikte çalışarak fotoğrafın Pakistan’ın Lahore şehrindeki bir kanal olduğunu tespit ettik. Sudaki insanlar ise mezalimden kaçan Arakanlı müslümanlar değil, serinlemek için kendisini kanala atan Pakistanlılardı.
BBC Afrika tarafından, öldürülen iki kadın ve çocukların görüntülendiği videonun lokasyonunu tespit ederken kullandığı yöntemler, coğrafi özelliklerin teyitçiler için ne kadar önemli olduğunu gösteriyor.
d. Yapı, yapıt ve anıtlar
Dünya üzerindeki her şehri diğerlerinden ayıran belirgin semboller var. Bu semboller bazen tarihi yapılar, bazen mimari, bazense sadece bir köprü olabilir. Eğer orijinalliğini incelemekte olduğunuz fotoğraf kırsal bir alandan veya savaş bölgesinden değilse, gösterdiği yerdeki yapıları dikkatle inceleyin, size ne söylüyorlar?
15 Temmuz darbe girişiminin yaşandığı gece ortaya atılan pek çok iddiadan biri de Ankara’nın merkezi Kızılay’da alçak uçuş yapan jetlere bir kişinin civata, somun gibi cisimler fırlattığıydı. Oldukça şüpheli gözüken bu iddianın yanlışlığı farklı yöntemlerle kanıtlanabilecek olsa da, iddiayla birlikte paylaşılan görselin sahte olduğunu ortaya çıkarabilmek için basit bir ipucu yeterli oldu.
Yukarıdaki fotoğrafın 2016’nın Temmuz ayında, darbe girişimi sırasında çekildiği iddia ediliyordu. Basit bir Google aramasıyla fotoğrafın gösterdiği yerin Kızılay meydanı olduğu söylenebiliyor. Ancak bir eksikle.
Melih Gökçek’in belediye başkanlığı sırasında Kızılay meydanına yaptırılan led ışıklı lale heykeli fotoğrafta bulunmuyordu. Kasım 2017’de kaldırılan heykel 2016’nın Temmuz ayında hala Kızılay meydanında olmalıydı.
Tanınabilir heykel, anıt ve yapılar lokasyona ilişkin ipucu verebileceği gibi, bu örnekte olduğu gibi fotoğrafın zamanıyla ilgili de bilgiler verebilir. Lale heykelinin 2016’da çekildiği iddia edilen fotoğrafta olmaması, fotoğrafın heykel dikilmeden önce çekildiğine dair önemli bir ipucu. Nitekim farklı ipuçlarıyla birleştirildiğinde fotoğrafın ilk olarak 2004 tarihinde internete yüklendiği tespit edilebiliyor.
e. Hava durumu
Fotoğrafın çekildiği iddia edilen tarihteki hava durumuyla, fotoğraftaki koşulları karşılaştırmayı unutmayın. Denize giren insanları gösteren bir fotoğrafın yazın çekilmiş olması gerekir. Kışın çekilen bir fotoğrafta yağmur, kar ya da en azından kapalı bir hava görme olasılığınız daha yüksektir.
Belli bir tarihte, belli bir lokasyondaki hava durumunu tespit edebilmek için bazı dijital araçları kullanmak işinizi kolaylaştırabilir. Eğitimin sonunda yer alan dijital araçlar listesini gözden geçirmeyi unutmayın.
f. İşaret ve armalar
Özellikle çatışma bölgeleriyle ilişkili bir fotoğraf inceliyorsanız, bayrak, flama, üniformalardaki logo gibi detayları atlamayın. Birden fazla aktörün içine dâhil olduğu olaylarda bu detaylar size fotoğrafın orijinalliğiyle ilgili güçlü ipuçları sağlar. Bir arma, hangi örgütle ilişkili bir fotoğraf incelediğinizin ipucunu verir, böylece fotoğrafın hangi bölgeden olabileceğini daha kolay anlarsınız.
Türkiye’de de yayılan yukarıdaki şüpheli video organ kaçakçılığı yapan bir grubu gösterdiği iddiasıyla paylaşılıyordu. Suriye’deki iç savaştan faydalandığı söylenen organ kaçakçılarının çocukları kaçırdığı anı gösterdiği iddiasını teyit edebilmek için, videoda görülen kişilerin tişörtlerindeki logodan faydalandık.
Logonun izini sürünce videodakileri organ mafyası değil sağlık görevlileri olduğunu anladık. Daha detaylı incelediğimizde ise ağlayan küçük kız çocuğunu organlarını kaçırmaya teşebbüs etmektense bir röntgen filmini yerleştirdiklerini farkettik. Yani Sham Humanitarian isimli acil yardım örgütü, çocuğun sağlık durumunu kontrol etmek için orada bulunuyordu.
Bu iddianın çözülmesinde, tişörtteki amblem en temel ipucumuzdu.
g. Araç plakaları
Tabelalardaki telefonların alan kodları gibi trafikteki araçların plakaları da lokasyona dair güçlü ipuçlarıdır. Plakanın bölge ya da ülkenin kullandığı biçimle aynı olduğunu doğrulayarak, fotoğrafın nerede çekildiğine ilişkin iyi bir ipucu edinebilirsiniz.
Aşağıda görülen fotoğraf 13 Mart 2016’da Ankara Güvenpark’ta gerçekleşen canlı bomba saldırısının ardından çekildiği iddiasıyla paylaşılmıştı. Oysa sağdaki aracın plakasına dikkatli baktığınızda, plakanın Türkiye’de kullanılan biçimde olmadığını görebilirsiniz. Fotoğraf 2014’te Beyrut’ta çekilmişti.
