Haber tüketim alışkanlıklarının dijital çağ ile yaşadığı dönüşüm sonucunda okuyucular sosyal medya ve internette daha çok sağlık içeriği tüketmeye başladı. Bu yüzden, özellikle internette yayınlanacak bir sağlık haberi oluştururken haberin dili, başlığı, görseli, kaynakçası ve içeriği gibi öğeleri konusunda özenli olmak gerekiyor. Sağlık haberlerinin doğru ve güvenilir olması için gözetmek gereken birkaç ana öğe var.
1) Haber başlıkları
Fransa merkezli Centre Pour La Communication Scientifique Directe (Center for Direct Scientific Communication – CCSD) tarafından 2016’da yayımlanan, dört araştırmacının katkı sunduğu “Social Clicks: What and Who Gets Read on Twitter?” adlı makalede sunulan bulgulara göre sosyal medyada paylaşılan bağlantıların yüzde 59’u tıklama almıyor. Bir başka deyişle, sosyal medya kullanıcıları bağlantıları üzerlerine tıklamadan paylaşıyor ve beğeniyor. Başlıklar, içeriklere tıklatma stratejisinin önemli bir parçası haline gelirken, araştırmanın yazarlarından Nice Sophia-Antipolis Üniversitesi öğretim görevlisi Arnaud Legout, kullanıcıların haberleri paylaşmaya okumaktan daha meyilli olduklarını belirtiyor. Bu da başlıkta yer alan ve haberin içeriğiyle örtüşmeyen, yani haberi çarpıtan herhangi yanıltıcı bir ifadenin sosyal medyada yaygınlaşabilme riskini artırıyor.
“Felaket”, “çığır açan”, “mucize” gibi abartılı ve duygu yüklü kelimeler içeren başlıklar, tık kazandırma potansiyeline sahip olabilir. Ancak böyle çarpıcı başlıkların, panik, korku ya da boş umutları beslediği unutulmamalı. Bu yüzden, nitelikli sağlık haberlerinde sansasyonel ifadeler yerine daha sakin başlıklar tercih edilmeli. Cardiff Üniversitesi’nde gazetecilikte duyguların kullanımı üzerine çalışan Profesör Karin Wahl-Jorgensen Covid-19 pandemisiyle ilgili haberlerde dezenformasyonun önlenmesine dair kaleme aldığı bir yazıda gazetecilerin kamuoyuna karşı yükümlülüklerini şu sözlerle ifade ediyor: “Gazeteciler, hem tehlikenin kendini hem de insanların duygularını yönlendirmedeki sorumluluklarını anlamalı; gereğinden fazla korku yaratmamalı.”
Benzer şekilde başlıkta belirsiz soru ifadeleri kullanmak yerine, sorunun cevabını vermek oluşabilecek potansiyel kafa karışıklığını giderebilir. Örneğin başlıkta “Asemptomatik Covid-19 hastaları virüsü bulaştırıyor mu?” diye bir soru ifadesine yer vermek yerine “Asemptomatik Covid-19 hastaları da virüs bulaştırabilir” demek, kişilerin doğru bilgiye erişimi kolaylaştırır.
İnternet haber sitelerinin temel gelirleri, arama motorlarından gelen trafiğe bağlı görüntülenme, tıklanma ve sitede geçirilen süreler üzerinden belirleniyor. Bu nedenle arama motorlarında sık aranan içeriklere yönelik yapılan haberlerle, internet haber sitesi trafiğini artırmak için SEO (Search Engine Optimization/Arama Motoru Optimizasyonu), günümüzde dijital medyada gelir modellerinde önemli bir disiplin ve birçok kurum için bir istihdam alanı. SEO’nun gazeteciliğe sağladığı verimden yararlanma ve tık tuzağı (clickbait) olarak tanımlanan, okuyucuların merak, endişe gibi duygularına yönelik dürtüsel tıklamayı uyaran başlıklar, etik açıdan da değerlendirilmesi gereken unsurlar.
2) Haberi hazırlayanların isimlerine yer verilmesi ve yazarın donanımı
Gazeteciliğin her dalında olduğu gibi, sağlık haberlerinde haber merkezleri hesap verilebilirlik görevlerini yerine getirmekle yükümlüler. Ancak bu alandaki haberlerin insan sağlığına doğrudan etki edebilecek nitelikte olması, gazetecilerin üzerine düşen sorumluluğu artırıyor. İdeal şartlarda sağlık haberlerinin alanda yetkinlik kazanmış kişilerce yazılması ilkesinden taviz verilmemesi gerekir. Ancak günümüzün medya düzeninde çoğu zaman sağlık gazetecilerinin rolünü toplum haberlerini takip eden muhabirler ve gündemdeki gelişmeleri aktaran editörler üstleniyor. Bu nedenle de kamu sağlığına dair çok sayıda haber, yazarın ismi olmadan yayınlanıyor. Oysa haberler gazeteci isimleriyle yayınlanınca, yazarın içeriğin doğruluğuna ilişkin sorumluluk alması kolaylaşır. Bu sayede hem muhabir ve editörlere güven artar hem de medya ekosisteminde doğru ve güvenilir sağlık içerikleri hâkim olur.
3) Görsel seçiminde bağlam
Özen gösterilmesi gereken bir diğer konu da haberde kullanılacak görsel seçiminde, görselle haber arasındaki bağlam. Haberin bağlamıyla ilgisiz görsel kullanımı, kişileri yanıltma, panik ve korkuyu artırma potansiyeline sahip.
Haberlere uygun görsel seçilmemesi, yabancı düşmanlığı ve ırkçılığı da körükleyebilir. Örneğin Asya Amerikan Gazeteciler Derneği, Covid-19 sürecinde sağlık haberlerinde yüz maskesi takan Asyalı görüntülerinin bağlam-dışı kullanılmasında temkinli olunması gerektiğini belirtiyor. Eğer haberin öznesi Asyalılar değilse, görselde onların kullanılması doğru değil.
4) Haberin içeriği anlaşılabilir olmalı
Haberin anlaşılabilirliği, halkın doğru bilgiye vakıf olabilmesi açısından dikkatle üzerinde durulması gereken bir konu. Haberi daha kolay anlaşılabilir kılmanın başlıca yıllarından biri yoğun bir bilgi yığılmasına sebep olmadan, içerikleri olabildiğince basit ve kısa tutmak. Bahsedilen tıbbi konular çoğu kişinin anlayacağı şekilde aktarılabilir ve somut örneklerle desteklenebilir. Metnin anlaşılabilir, erişebilir olması, dildeki ve bilgiyi sunuştaki sadelikle sağlanmalı.
Haberde kullanılan dil haberin anlaşılabilir olmasında belirleyici. Anlaşılması güç terminolojik terimlere yer vermek yerine, bu terimleri açıklamak ve sadelikle özetlemek gerekiyor. İnsanlara sağlıkla ilgili bir gelişmeyi kafa karışıkılığına yol açmadan basit bir şekilde aktarmak isteyen gazetecinin, ilk olarak bu terimleri kendi anlaması gerekir. Fakat bazı durumlarda gazeteciler, tıp makalelerinde geçen terminolojiyi anlamakta güçlük çekebiliyor. Bunun için GlobalrPh ve Mondofacto gibi çevrimiçi sözlüklerden yararlanmak işe yarayabilir. Hangi ekin ne anlama geldiğini gösteren listeler de var.
Bir sağlık içeriğinin sade bir metinden oluşması, anlaşılabilirlik için yeterli olmayabilir. Haberle uyumlu illüstrasyon, diagram ve görselleştirilmiş verilere yer vermek içeriğini hem daha ilgi çekici hem de anlaması daha kolay hale getirebilir. Ancak bunu yaparken de verilerin aktarılmak istenileni gösterdiğinden emin olmak gerekiyor. Bu konuda kendisini geliştirmek isteyen gazeteciler, Veri Okuryazarlığı Derneği, NewsLabTurkey, Sivil Alan gibi platformlarda verilen veri görselleştirme ve veri madenciliği gibi eğitimleri takip edebilir.
5) Kaynak
Özellikle dijital bir mecrada yayınlanacak bir sağlık içeriğinde kullanılan tüm kaynaklara açıkça yer vermek gerek. Kaynakları görüntülenebilir kılmak, haberi daha güvenilir hale getirir. Yararlanılan kaynaklara haber içinde yer vermek de çözüm olabilir.
Başlık, görsel, dil, kaynakça ve yazar adı gibi öğeleri somut bir şekilde görebilmek için, bunların bilinçli bir şekilde kullanıldığı bir haber içeriğini inceleyelim:
New York Times’ta Gretchen Reynolds tarafından hazırlanan haberde, başlık içerik hakkında bilgi verici ve sade bir şekilde seçilmiş. Haberi hazırlayan kişinin adının da yer aldığını görüyoruz. Ayrıca kişinin adına tıklandığında yazarın bilgilerine ulaşılabiliyor. Haberle birlikte kullanılan görsel, içerikle uyumlu, ayrımcı veya panik yaratacak unsurlar içermiyor. Haberde bilimsel bir araştırmadan yararlanılmış ve bu araştırmanın bağlantısı haberin içine gömülmüş. Bu sayede okuyucu kaynağı kendi kontrol edebilir, konuyla ilgili daha fazla bilgi isteyenlerin işi de kolaylaşır.
İkinci bir örnek olarak ele aldığımız haberde ise, başlıkta “sürpriz” gibi abartılı bir ifade kullanıldığını görüyoruz. Böyle sansasyonel ifadeler, kişileri fazla umuda sokabilme potansiyeli sebebiyle sakıncalı. Ayrıca tedavinin ne olduğuna dair başlıkta bir açıklama yok, habere tıklamak zorunlu. Haberde kaynakça yok ve yazıda bahsedilen çalışmaya kolayca erişebilmeyi sağlayan herhangi bir bağlantı bulunmuyor. Öne çıkarılan görselin içerikle ilişkili olduğu söylenemez. Haberi hazırlayan kişinin kim olduğunun belli olmaması da, güven duygusunu zedeliyor.
Özetle, sağlık alanında güvenilir kaynakları, alanında uzman kişilerce hazırlanmış, güncel, kaynakçası ve yayın tarihi berlili olan içerikler olarak tanımlayabiliriz. Dolayısıyla sağlık haberlerinin niteliği ve güvenirliği beş temel unsurun gözetilmesiyle orantılı:
- Haberin özünü yansıtan, tık tuzağı olmayan sade bir başlıklar seçilmeli.
- Yazarın veya sorumluluk sahibinin adı haberde yer almalı.
- İçeriğe uygun ve anlaşılabilirliği kolaylaştıran görsel ve infografikler kullanılmalı.
- Haberin içeriği olabildiğince anlaşılabilir olmalı, teknik terimler açıklanmalı.
- İçerikte kullanılan ya da değinilen tüm kaynaklara açık bir şekilde yer verilmeli.